6. ทุติยสญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[49] ฉฏฺเฐ นฺหารุวิเลขนนฺติ จมฺมํ ลิขนฺตานํ จมฺมํ ลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํฯ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติอาทินา อหํกรณํ อหงฺกาโรฯ ‘‘เอตํ มมา’’ติ มมํกรณํ มมงฺกาโรฯ เตนาห ‘‘อหงฺการทิฏฺฐิโต’’ติอาทิฯ ติสฺโส วิธาติ เสยฺยสทิสหีนวเสน ตโย มานาฯ ‘‘เอกวิเธน รูปสงฺคโห’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 584) โกฏฺฐาโส ‘‘วิธา’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปญฺญวนฺตํ วทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.95) ปกาโรฯ ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วิธาฯ กตมา ติสฺโส? เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา’’ติ (วิภ. 920) เอตฺถ มาโน ‘‘วิธา’’ติ วุตฺโตฯ อิธาปิ มาโนว อธิปฺเปโตฯ มาโน หิ วิทหนโต หีนาทิวเสน ติวิธาฯ เตนากาเรน ทหนโต อุปทหนโต ‘‘วิธา’’ติ วุจฺจติฯ

ทุติยสญฺญาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. เมถุนสุตฺตาทิวณฺณนา

[50-51] สตฺตเม อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ เอกจฺโจติ เอโกฯ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วาติ ปพฺพชฺชามตฺเตน สมโณ วา, ชาติมตฺเตน พฺราหฺมโณ วาฯ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตินฺติ ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพํ, เมถุนนฺติ อตฺโถฯ น เหว โข สมาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อุจฺฉาทนํ อุพฺพฏฺฏนํฯ สมฺพาหนํ ปริมทฺทนํฯ สาทิยตีติ อธิวาเสติฯ ตทสฺสาเทตีติ อุจฺฉาทนาทิํ อภิรมติฯ นิกาเมตีติ อิจฺฉติฯ วิตฺตินฺติ ตุฏฺฐิํฯ อิทมฺปิ โขติ เอตฺถ อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ สาทิยนาทิํ ขณฺฑาทิภาววเสน เอกํ กตฺวา วุตฺตํฯ ปิ-สทฺโท วกฺขมานํ อุปาทาย สมุจฺจยตฺโถ, โข-สทฺโท อวธารณตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยเทตํ พฺรหฺมจาริปฏิญฺญสฺส อสติปิ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยํ มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนนหาปนสมฺพาหนสาทิยนาทิฯ อิทมฺปิ เอกํเสน ตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑาทิภาวาปาทนโต ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปีติฯ เอวํ ปน ขณฺฑาทิภาวาปตฺติยา โส อปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรติ, น ปริสุทฺธํ, สํยุตฺโต เมถุนสํโยเคน, น วิสํยุตฺโตฯ ตโต จสฺส น ชาติอาทีหิ ปริมุตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ วุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ

สญฺชคฺฆตีติ กิเลสวเสน มหาหสิตํ หสติฯ สํกีฬตีติ กายสํสคฺควเสน กีฬติฯ สํเกลายตีติ สพฺพโส มาตุคามํ เกลายนฺโต วิหรติฯ จกฺขุนาติ อตฺตโน จกฺขุนาฯ จกฺขุนฺติ มาตุคามสฺส จกฺขุํฯ อุปนิชฺฌายตีติ อุเปจฺจ นิชฺฌายติ โอโลเกติฯ ติโรกุฏฺฏนฺติ กุฏฺฏสฺส ปรโตฯ ตถา ติโรปาการํ, ‘‘มตฺติกามยา ภิตฺติ กุฏฺฏํ, อิฏฺฐกามยา ปากาโร’’ติ วทนฺติฯ ยา กาจิ วา ภิตฺติ โปริสกา ทิยฑฺฒรตนปฺปมาณา กุฏฺฏํ, ตโต อธิโก ปากาโรฯ อสฺสาติ พฺรหฺมจาริปฏิญฺญสฺสฯ ปุพฺเพติ วตสมาทานโต ปุพฺเพฯ กามคุเณหีติ กามโกฏฺฐาเสหิฯ สมปฺปิตนฺติ สุฏฺฐุ อปฺปิตํ สหิตํฯ สมงฺคิภูตนฺติ สมนฺนาคตํฯ ปริจารยมานนฺติ กีฬนฺตํ, อุปฏฺฐหิยมานํ วาฯ ปณิธายาติ ปตฺเถตฺวาฯ สีเลนาติอาทีสุ ยมนิยมาทิสมาทานวเสน สีลํ, อวีติกฺกมวเสน วตํฯ อุภยมฺปิ วา สีลํ, ทุกฺกรจริยวเสน ปวตฺติตํ วตํฯ ตํตํอกิจฺจสมฺมตโต วา นิวตฺติลกฺขณํ สีลํ, ตํตํสมาทานวโต เวสโภชนกิจฺจกรณาทิวิเสสปฺปฏิปตฺติ วตํฯ สพฺพถาปิ ทุกฺกรจริยา ตโปฯ เมถุนา วิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ เอวมฺเปตฺถ ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ

เมถุนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทานมหปฺผลสุตฺตวณฺณนา

[52] นวเม ‘‘สาหุ ทาน’’นฺติ ทานํ เทตีติ ‘‘ทานํ นาม สาธุ สุนฺทร’’นฺติ ทานํ เทตีติ อตฺโถฯ ทานญฺหิ ทตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปาโมชฺชปีติโสมนสฺสาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, โลภโทสอิสฺสามจฺเฉราทโย วิทูรีภวนฺติฯ อิทานิ ทานํ อนุกูลธมฺมปริพฺรูหเนน ปจฺจนีกธมฺมวิทูรีกรเณน จ ภาวนาจิตฺตสฺส อุปโสภนาย จ ปริกฺขาราย จ โหตีติ ‘‘อลงฺการภูตญฺเจว ปริวารภูตญฺจ เทตี’’ติ วุตฺตํฯ ฌานานาคามี นาม โหติ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปปนฺนานํ อริยานํ เหฏฺฐา อนุปฺปชฺชนโตฯ อิมํ เปจฺจ ปริภุญฺชิสฺสามีติ สาเปกฺขสฺส ทานํ ปรโลกผลาสาย สาติสยาย จ ปุพฺพาจารวเสน อุปฺปชฺชมานาย อนุภวตฺตา ตณฺหุตฺตรํ นาม โหตีติ อาห ‘‘ปฐมํ ตณฺหุตฺตริยทาน’’นฺติฯ ทานํ นาม พุทฺธาทีหิ ปสตฺถนฺติ ครุํ จิตฺตีการํ อุปฏฺฐเปตฺวา ทาตพฺพตฺตา ‘‘ทุติยํ จิตฺตีการทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุพฺพเกหิ ปิตุปิตามเหหิ ทินฺนปุพฺพํ กตปุพฺพํ ชหาเปตุํ นาม นานุจฺฉวิกนฺติ อตฺตภาวสภาควเสน หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ทาตพฺพโต ‘‘ตติยํ หิโรตฺตปฺปทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อหํ ปจามิ, น อิเม ปจนฺติ, นารหามิ ปจนฺโต อปจนฺตานํ ทานํ อทาตุ’’นฺติ เอวํสญฺญี หุตฺวา เทนฺโต นิรวเสสํ กตฺวา เทตีติ อาห ‘‘จตุตฺถํ นิรวเสสทาน’’นฺติฯ ‘‘ยถา เตสํ ปุพฺพกานํ อิสีนํ ตานิ มหายญฺญกานิ อเหสุํ, เอวํ เม อยํ ทานปริโภโค ภวิสฺสตี’’ติ เอวํสญฺญิโน ทานํ ทกฺขิณํ อรเหสุ ทาตพฺพโต ‘‘ปญฺจมํ ทกฺขิเณยฺยทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อิมํ เม ทานํ ททโต จิตฺตํ ปสีทตี’’ติอาทินา ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา เทนฺตสฺส ทานํ โสมนสฺสพาหุลฺลปฺปตฺติยา โสมนสฺสุปจารํ นาม โหตีติ อาห ‘‘ฉฏฺฐํ โสมนสฺสุปวิจารทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ทานมหปฺผลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นนฺทมาตาสุตฺตวณฺณนา

[53] ทสเม ‘‘วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา…เป.… นิกฺขมี’’ติ องฺคุตฺตรภาณกานํ มเตเนตํ วุตฺตํฯ มชฺฌิมภาณกา ปน วทนฺติ ‘‘ภควา อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย เชตวนโต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จาริกํ นิกฺขมิฯ เตเนว จ อกาเล นิกฺขนฺตตฺตา โกสลราชาทโย วาเรตุํ อารภิํสุฯ ปวาเรตฺวา หิ จรณํ พุทฺธาจิณฺณ’’นฺติฯ ปุณฺณาย สมฺมาปฏิปตฺติํ ปจฺจาสีสนฺโต ภควา ‘‘มม นิวตฺตนปจฺจยา ตฺวํ กิํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ ปุณฺณาปิ…เป.… ปพฺพชีติ เอตฺถ เสฏฺฐิ ‘‘ปุณฺณาย ภควา นิวตฺติโต’’ติ สุตฺวา ตํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ธีตุฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิ, ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิฯ อถสฺสา สตฺถา อารทฺธวิปสฺสกภาวํ ญตฺวา อิมํ โอภาสคาถํ วิสฺสชฺเชสิ –

‘‘ปุณฺเณ ปูรสฺสุ สทฺธมฺมํ, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา;

ปริปุณฺณาย ปญฺญาย, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสสี’’ติฯ (เถรีคา. 3);

สา คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา อภิญฺญาตา สาวิกา อโหสิฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นนฺทมาตาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหายญฺญวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

6. อพฺยากตวคฺโค

1-2. อพฺยากตสุตฺตาทิวณฺณนา

[54-55] ฉฏฺฐวคฺคสฺส ปฐมํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ทุติเย อตีเต อตฺตภาเว นิพฺพตฺตกํ กมฺมนฺติ ‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว’’ติ เอวมาคตํ สปริกฺขารํ ปญฺจวิธํ กมฺมวฏฺฏมาหฯ เอตรหิ เม อตฺตภาโว น สิยาติ วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนาสหิตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปญฺจวิธํ วิปากวฏฺฏมาหฯ ยํ อตฺถิกนฺติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานกํฯ เตนาห ‘‘ภูต’’นฺติฯ ตญฺหิ ปจฺจยนิพฺพตฺตตาย ‘‘ภูต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ปชหามีติ ตปฺปฏิพทฺธจฺฉนฺทราคปฺปหาเนน ตโต เอว อายติํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนวเสน ปชหามิ ปริจฺจชามิฯ หริตนฺตนฺติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.303) หริตเมวฯ อนฺต-สทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตํ ยถา ‘‘วนนฺตํ สุตฺตนฺต’’นฺติ, อลฺลติณาทีนิ อาคมฺม นิพฺพายตีติ อตฺโถฯ ปถนฺตนฺติ มหามคฺคํฯ เสลนฺตนฺติ ปพฺพตํฯ อุทกนฺตนฺติ อุทกํฯ รมณียํ วา ภูมิภาคนฺติ ติณคุมฺพาทิรหิตํ วิวิตฺตํ อพฺโภกาสภูมิภาคํฯ อนาหาราติ อปจฺจยา นิรุปาทานาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

อพฺยากตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติสฺสพฺรหฺมาสุตฺตวณฺณนา

[56] ตติเย วิวิตฺตานิ ตาทิสานิ ปน ปริยนฺตานิ อติทูรานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘อนฺติมปริยนฺติมานี’’ติฯ อนฺเต ภวานิ อนฺติมานิ, อนฺติมานิเยว ปริยนฺติมานิฯ อุภเยนปิ อติทูรตํ ทสฺเสติฯ สมนฺนาหาเร ฐปยมาโนติ อินฺทฺริยํ สมากาเรน วตฺเตนฺโต อินฺทฺริยสมตํ ปฏิปาเทนฺโต นาม โหติฯ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺโต สมาธิ, สติปิ สงฺขารนิมิตฺตาวิรเห นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหโต ‘‘อนิมิตฺโต’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อนิมิตฺตนฺติ พลววิปสฺสนาสมาธิ’’นฺติฯ

ติสฺสพฺรหฺมาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-7. สีหเสนาปติสุตฺตาทิวณฺณนา

[57-60] จตุตฺเถ กุจฺฉิโต อริโย กทริโยฯ ถทฺธมจฺฉริยสทิสํ หิ กุจฺฉิตํ สพฺพนิหีนํ นตฺถิ สพฺพกุสลานํ อาทิภูตสฺส นิเสธนโตฯ เสสเมตฺถ ปญฺจมาทีนิ จ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สีหเสนาปติสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ